Per ridemnsionimin e figures së Torenc Toçit në Enciklopedine shqiptare

Agim Zeka   

Kudo në botë, botimet enciklopedike janë ndër më seriozët, sepse përveç të tjerave shërbejnë edhe si fonte informacioni, ku mund të gjesh të dhëna të sakta për fakte e ngjarje të ndryshme historike etj. e gjithashtu për personazhe të shquar të fushave të ndryshme. Kur thashë “ndër më seriozët”, kam parasysh vërtetësinë dhe saktësinë e fakteve e sidomos mospolitizimin e tyre. Por, për fat të keq nuk ka ndodhur kështu në enciklopeditë shqiptare të mijëvjeçarit të tretë, ku “fituesit politikë” kanë ndërhyrë duke hipur në piedestal personazhe të zakonshëm që i kanë cilësuar si “tanët” dhe duke denigruar e hedhur baltë ndaj figurave ilustre e patriotëve të vërtetë që kanë lënë gjurmë në historinë tonë.

Në fakt shkak për këtë opinion u bë shikimi i dokumentarit “Mirazhi Adriatik”, kushtuar jetës dhe veprës së patriotit të madh idealist italo-shqiptar, arbëreshit Terenc Toçi. Dokumentari, i shkruar dhe udhëhequr nga Gilberto Martinelli e me konsulent nipin e patriotit me të njejtin emër, Terenzio d’Alena, u shfaq para disa ditësh në Teatrin Eksperimental Spahivogli në Tiranë, ku u zhvillua një festival i filmit dokumentar.

Në këtë film është pasqyruar me dokuente e fakte historike dhe intervista të ndryshme të disa historianëve të njohur italianë e shqiptarë jeta e aktiviteti i gjërë i Terenc Toçit në Shqipërinë e gjysmës së parë të shekullit të kaluar, si dhe fundi tragjik i këtij patrioti e intelektuali të madh, i dënuar me gjyqin fals special dhe pushkatuar.

Por le t’i kthehemi titullit të këtyre rjeshtave e për më tepër Enciklopedisë shqiptare të mijëvjeçarit të tretë.

Në zërin kushtuar intelektualit patriot arbëresh, Terenc Toçit, veprimtaria e tij e shumëfishtë në dobi të Shqipërisë është pasqyruar thatë (kupto me mjeshtëri) nga dy autorë të kuq, Hamid Boriçi e Petraq Xoxa dhe çuditërisht gjatë qeverisjes “antikomuniste blu” (2009). I pasqyruar thatë, krejt përciptazi, duke lënë mbi këtë figurë të ndritshme të shekullit të kaluar baltën e hedhur mbi të nga rregjimi i kaluar kriminal dhe duke e prezantuar si njeri me një veprimtari të zakontë, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, ende e pareformuar, por e përfshirë në një luftë të shëmtuar politike (si vetë klasa e diskredituar politike), i ka mohuar këtij intelektuali e personaliteti të shquar arbëresh veprën kryesore të tij në dobi të atdheut të tij të dytë, Shqipërisë.

Nuk kam qëllim të pasqyroj këtu jetën dhe veprën e Terenc Toçit, por shkurt e shpejt dua të evidentoj në mënyrë krahasuese me botimin enciklopedik, disa momente me reliev të veprimtarisë së tij.

Në enciklopedi, autorët shkruajnë se Toçi ishte gazetar e politikan dhe pasi përshkruajnë shkurt ku lindi, studioi e botoi (duke mos harruar edhe pseudonimet e përdorur në shtypin e kohës) dhe shkruajnë: “Me pushtimin fashist të Shqipërisë, Toçi u caktua në përbërje të Asamblesë Kushtetuese, e cila ligjëroi aneksimin e Shqipërisë në Mbretërinë e Italisë (1937-1939), ndërsa më 1940-1943 kreu detyrën e Kryetarit të Këshillit të Epërm Fashist Korporativ” etj. Për të përfunduar: “Në vitin 1945 u dënua me vdekje nga Gjyqi Special i Tiranës dhe u pushkatua”…

Jo për replikë me hartuesit e kuq (gjatë qeverisjes blu), por për hir të së vërtetës e transparencës e për t’i dhënë të drejtën këtij “çezari”, po evidentoj këtu (ndonëse ka mjaft botime për jetën dhe veprimtarinë e tij politike, shkencore dhe patriotike, ndërmjet të cilave edhe libri me kujtime të ndjera “Terenzio Tocci, babai im”, i vajzës së tij, Rita Tocci), disa të vërteta, vepra të shquara të këtij patrioti nacionalist shqiptar e i cilësuar si tradhëtar nga autoritetet italiane.

Terenc Toçi, ishte i bindur se Shqipëria do të mëvetësohet nga Perandoria shekullore Osmane vetëm përmes një kryengritjeje të përgjithshme dhe bëri çmos për ta realizuar. Më 26 maj 1911, plot një vit e gjysëm para shpalljes së Pavarësisë në Vlorë, Toçi së bashku me patriotë mirditas e të tjerë përsonalitete të kohës nga veriu i vendit, ngriti flamurin shqiptar në oborin e kishës së Shën Markut, në Fan të Mirditës, duke shpallur pavarësinë e Shqipërisë nga pushtimi Osman. Dhe një ditë më pas, në Kimëz të Mirditës shpalli Qeverinë e përkohshme, në të cilën u ngarkua me detyrën e kryeministrit.

Ishte Ahmet Zogu president, që i bindur se Toçi e donte atdheun e të parëve të tij, i dha pasaportën shqiptare, e afroi dhe i dha një sërë detyrash të larta shtetërore si sekretar i përgjithshëm i Presidencës, prefekt e deri Ministër, duke u zgjedhur edhe deputet i Parlamentit të kohës. Ndërsa, duke qenë republikan Mazinian, kur Zogu u vetëshpall mbret në Asamblenë Kushtetuese, Toçi dha dorëheqjen nga të gjitha detyrat shtetërore e punoi si avokat i lirë. Toçi është dhe hartuesi i kodit penal dhe atij civil shqiptar.

Disa muaj pas pushtimit fashist, Toçit iu ngarkua detyra e kryetarit të Parlamentit kolaboracionist. Ai e pranon së pari për motivin se e konsideronte fashizmin si apendiks Mazinian, së dyti se Shqipëria vinte para të gjithave dhe së treti se nacionalizmi italian mund të ishte fillimi i nacionalizmit shqiptar për një rilindje të popullit shqiptar. Toçi bashkëpunoi me regjimin e imponuar nga Musolini. Në Shqipëri ka një gjykim të përgjithshëm, se ata që iu kundërvunë pushtimit fashist apo nazist janë në krahun e duhur, ndërsa të tjerët që bashkëpunuan i quajnë kolaboracionistë. Kështu Toçi u gjend në anën jo të drejtë, prandaj u krijua për të një gjykim negativ sa i përket këtij momenti historik. Qysh të nesërmen e emërimit të tij kryetar i Parlamentit, duket se do jetë një person i vështirë. Toçi u drejtohet shpesh autoriteteve italiane se po sillen në Shqipëri më shumë si kolonizatorë se vëllezër e kjo do shkaktojë polemika më pas në deklarimin e luftës kundër Greqisë.

Në vitin 1942 kërkon dorëheqjen si kryetar i parlamentit kolaboracionist, që pranohet dhe në nëntor 1942, para fundit të aventurës italiane në Shqipëri, Toçi eleminohet e largohet nga pushteti dhe detyrohet t’i kthehet jetës private…

Dhe për të mos u zgjatur, në ditën e quajtur çlirimi i Tiranës, u arrestua nga partizanët e kuq. Terenc Toçi nuk largohet nga Shqipëria, pavarësisht këshillave të miqve, se së pari konsiderohej si avokat i madh dhe ishte i bindur që në rast të një procesi ndaj tij do të mbrohej. Në të njejtën kohë ai ndihej krejtësisht i pafajshëm në të gjithë drejtimet se kishte shpenzuar të gjithë jetën e tij për Shqipërinë. “Nuk kam asgjë për t’u frikësuar” – tha, “më vjen keq të largohem nga vendi, e vetmja keqardhje që kam, nuk ka të bëjë me mua, por me Shqipërinë që u bë një vend më i fortë, i njohur në sajë të Italisë. Për çfar duhet të kem frikë”?

“Unë akuzohem për kolaboracionist, si armik i popullit, kriminel lufte, tha gjatë procesit, më diskriminoni se mendoni që unë jam i huaj, por dua t’i kujtoj trupit gjykues se zgjodha shtetësinë shqiptare, bashkëpunova me Zogun për të evituar dëmet, u bashkova me fashizmin për të mirën e Shqipërisë, unë zgjodha Shqipërinë. Ju mund të më dënoni, por jo të më gjykoni. Jam në ankth të madh, besoj në sensin e gjykimit tuaj të ndershëm, për të zgjidhur atë që unë e konsideroj keqkuptim të madh”. Dënimi i tyre ishte vendosur para gjykimit, procesi bëhej për njerëzit dhe gjithçka ishte e montuar.

Kështu u dënua në gjyqin farsë Special me pushkatim, së bashku me 16 shqiptarë patriotë të ndershëm dhe u ekzekutuan më 14 prill 1945, diku në rrugën drejt malit të Dajtit, në një gropë plehrash. Trupat e tyre nuk u gjetën kurrë…

Gjatë vizitës në Kalabri, në kuadrin e vitit të Skënderbeut, presidenti i Republikës, Ilir Meta u takua me homologun Italian. Uroj t’i ketë premtuar presidentit Mattarella se, me kthimin në atdhe, do të bëjë çmos për gjetjen e vendndodhjes së eshtrave të Terenc Toçit etj…

DOSSIER/ Vlonjati që drejtoi kinemanë egjiptiane: Kush ishte Musa Shehaj, njeriu që mbreti Faruk i dhuroi bibliotekën personale

11:24 Dossier

DOSSIER/ “Dhe në varreza nuk ka qetësi”, shkrimtari disident i persekutuar nga regjimi komunist, vuajtjet në burgjet komuniste, ndarja nga familja dhe kujtimet e vajzës

19:56 Dossier

FOTOT/ “Nata e Kristaltë”, nisja e persekutimit hebre nga nazistët 80 vjet më parë dhe disa pamje të rralla

13:57 Dossier

DOKUMENTAT/ Viti ’49, PKSH në gjueti për besimtarë në radhët e saj: Kush falet e agjëron?

10:02 Dossier

DOSSIER/ Historia e dhimbshme e djaloshit 17-vjeçar që u vra nga komunistët, ja si e organizoi rininë shkodrane kundër Enver Hoxhës dhe ekzekutimi në kufi

11:33 Dossier

The day after - Lufta e Parë Botërore

09:23 Dossier

Nata e tmerrshme e Sevastisë, kur kërkonte trupin e pajetë të të birit të vrarë në hetuesinë e Tiranës: Jeta tronditëse e gruas që i dha shumë Shqipërisë

18:40 Dossier

Tri dekadat e Murit që ndau botën

13:20 Dossier

“Çfarë thoshte raporti i CIA-s për Mid’hat Frashërin, pse figura e tij ka krijuar dyzim në historinë shqiptare”

12:59 Dossier

Wilson vendosi themelet e sistemit liberal botëror, ndërsa Donald Trump tani po e shkatërron

10:09 Dossier