“Rënia e komunizmit u pasua nga liria e gabuar”

19 Dhjetor 2021, 19:45Kulturë TEMA

Lista e sivjetshme e librave më të mirë vështirë se mund ta anashkalojë veprën autobiografike “Të lirë: të rritesh në fund të historisë” të Lea Ypit, në të cilën autorja rijeton rininë dhe të ardhurit në moshën e saj, në Shqipërinë e viteve 1980 dhe 1990, duke vështruar pasojat e ndryshimeve që sollën periudha e tranzicionit, në të njëjtën kohë duket i shtruat pyetjen vetes se çfarë në të vërtetë do të thotë të jesh i lirë.

Në një intervistë me gazetën sllovene “Delo”, profesoresha e teorisë politike në Shkollën e Ekonomisë dhe Shkencave Politike të Londrës foli për bestsellerin e saj, krizën e identitetit që e përjetoi në fund të socializmit dhe pse e kaluara e përbashkët nuk është e domosdoshme.

Intervistën e plotë mund ta lexoni më poshtë:

Delo: “Kur është e vështirë të shohësh qartë të ardhmen, duhet të mendojmë se çfarë ka për të mësuar nga e kaluara”, këto janë fjalët e gjyshes suaj, që i gjejmë në fund të libritz. Çfarë ju shtyu të filloni të shkruani dhe të shihni pas të kaluarës tuaj?

Lea Ypi: Me profesion jam profesoreshe e teorizës politike, vokacioni im është filozofia politike, kam studiar filozofi dhe gjihtmonë kam qenë e dhënë pas ideve. Doja të shkruaja një libër për mbivendosjen e idesë së lirisë në traditat liberale dhe socialiste, pasi interesimi im kërkimor afatgjatë është se si mendimi social e përvetëson dhe e radikalizon idenë e lirisë.

Shpesh thuhet se socializmi ka të bëjë me barazinë dhe liberalizmi me lirinë, por të dyja traditat janë të interesuara në lirinë. Socializmi përvetëson idenë e lirisë për të shpjeguar se pse në shoqëritë moderne, për shkak të mënyrës se si ndërthuren politika dhe ekonomia, nuk mund të ketë liri për të gjithë.

Doja të shkruaja një libër që mund të arrinte një publik më të gjerë, jo vetëm ekspertët, andaj fillova të reflektoj mbi shembujt dhe idetë e liriës, se si ata e kanë motivuar luftën përgjatë historisë, por edhe kur nuk kan çuar deri aty.

Meqenëse të gjithë ishin nga Shqipëria, më në fund vendosa të shkruaj këtë histori personaëe të fëmijërisë sime në kohën e komunizmit dhe tranzicionin drejt liberalizmit, përmes së cilës mund të flisja për ide të ndryshme të lirisë.

Delo: Sipas jush, sa janë përballur shqiptarët me të shkuarën e tyre, si gjatë periudhës së Enver Hoxhës, po ashtu edhe me atë që pasoi rënien e regjimit?

Lea Ypi: Është shkruar shumë për kohën e komunizmit,dhe, me sa di unë, kryesisht në një mënyrë. Unë jam larguar nga Shqipëria vite më parë, prandaj edhe nuk kamë qenë e kyqur në debatet intelektuale rreth kësaj.

Sigurisht se vendim e kam vëzhguar nga distanca, më shumë edhe përmes një këndëvishtrimi i një emigranteje. Më duket se ka pasur një kthesë të madhe në të kaluarën, në epokën e komunizmit, gjithashtu edhe një dënim të komunizmit për shumë nga dështimet e tranzicionit.

Ndjej se njerëzit nuk i kanë vështruar me sy kritik institucionet dhe nocionet e lirisë që janë përpjekur t’i realizojnë.

Dështimet e tranzicionit dhe të tridhjetë viteve të fundit – që nuk është edhe një kohë aq e shkrutër parë nga pikëvishtrimi institucional – janë menduar gjithmonë në të kalurën komuniste dhe janë përpjekur që të lidhen me atë periudhë kufizimet që po i përjetojmë tani.

Kjo lidhje është shpesh e vërtetë, por më duket mua se i është kushtuar vëmendje e tepruar kësaj optikeje dhe është trajtuar shumë shoqëria aktuale, sistemet politike që jemi duke i krijuar pasqyrojnë këto sisteme ku njerëzit imagjinojnë lirinë.

Në këtë drejtim, kthimi nga e kaluara ishte shumë e njëanshme.

Prandaj edhe epoka e komunizmit është ende gjë e pranishme. Është ende pikë referenciale. Ekziston si plag e hapur që lidhet me trashëgiminë e së kaluarës dhe çështjen nëse viktimat e komunizmit ishin të drejta, nëse elitat aktuale politike janë thjesht reprezentues të grupit të vjetër, shkallën në të cilën kanë ndodhur ndryshime në strukturat politike.

[Periudha komuniste] përfaqëson gjithmonë një pjesë shumë të madhe të diskursit modern dhe është kryesisht çështje e gjetjes së fajtorëve, qofshin këta individë apo familje specifike. Fenomeni është tejet i ngjashëm me atë të kohës së komunizmit, kur ajo që keni bërë ose ajo që ka bërë familja juaj ka formësuar fatin tuaj. Edhe sot, ne shohim se sa peshë ka e kaluara dhe si i jep ajo formë të tashmes.

Delo: Libri juaj fillon me një kujtim të përqafimit që i bëtë statujës së Stalinit si vajzë e vogël dhe vazhdon me një inventar të rënies së komunizmit në Shqipëri. A ishte Shqipëria gati për të?

Lea Ypi: Mund të ketë qenë më pak e përgatitur se vendet e tjera të Evropës Lindore, pasi ishte shumë e izoluar gjatë komunizmit, veçanërisht gjatë kohës sa po rritesha unë, në vitet 1980.

Për shkak të këtij izolimi dhe për shkak se vendet më të moderuara socialiste kritikoheshin si revizioniste, nuk ka pasur lëvizje dominuese të shoqërisë civile në Shqipëri, si në Poloni apo Çekosllovaki.

Kur ra Muri i Berlinit, populli i Shqipërisë nuk e dinte nëse këto ngjarje do të preknin edhe ata. Momenti i kthjelltësisë ishte vrasja e Nicolae Çausheskut në Rumani, e cila gjithmonë është perceptuar si mjaft e ngjashme me Shqipërinë.

Pikërisht atëherë njerëzit menduan për herë të parë se diçka mund të ndryshojë. Tranzicioni ndodhi shumë shpejt dhe pasoi tranzicionet e vendeve të tjera të Evropës Lindore, por kishte edhe veçoritë e veta. Dhe një prej tyre ishte mungesa e një lëvizjeje disidente publike.

Disidentët vepronin në fshehtësi, policia sekrete ishte shumë e rreptë dhe censura ishte shumë e fortë. Pra nuk dihej se kush ishin realisht kritikët, pasi artikulimi i kritikës në sferën publike nuk ishte gjë e mundur.

Më pas, brenda natës, Shqipëria u shndërrua nga një vend stalinist, komunist në një demokraci të tregut të lirë me pluralizëm politik.

Por ky nuk ishte fundi i historisë.

Sidomos në një aspekt, kjo nuk ndodhi. Njerëzit në Perëndim e panë fundin e historisë në humbjen ideologjike të alternativës sistematike ndaj kapitalizmit dhe në vitet 1990 supozohej se shoqëritë liberale, modeli liberal ekonomik dhe politik i zhvillimit do të përhapeshin në mbarë botën me rënien Bashkimit Sovjetik.

Kundërshtimi i socializmit në Evropën Lindore dhe, në fund të fundit, në Shqipëri, u interpretua si një fitore e pluralizmit politik, si dhe një lloj modeli ekonomik neoliberal.

Mendoj se ishte gabim. Shumë nga këto vende donin më shumë demokraci dhe kjo ishte kritika kryesore që lëvizjet demokratike kërkuan të hapnin shoqëritë ndaj botës së jashtme. Mirëpo, nuk besoj se këto kanë qenë edhe lëvizje e tregut të lirë, të shpallura më vonë.

Shumë disidentë të Evropës Lindore nuk ishin domosdoshmërisht ithtarë të tregut të lirë, por në veçanti përkrahnin demokratizimin. Këto dy gjëra përfundimisht u ngatërruan.

Ndaj kemi bërë gabim duke perceptuar se fundi i historisë ishte një triumf i recetës ekonomiko-politike të zhvillimit të Evropës, e cila për mendimin tim u dëshmua të ketë qenë mjaft katastrofike, veçanërisht nëse e shikojmë situatën në këto vende nga pikëpamjet e sotme.

Delo: Si krahasohen këto kufizime me kufizimet në shoqëritë e sotme perëndimore?

Lea Ypi: Disa nga kufizimet janë, natyrisht, të lidhura me kompanitë në tranzicion. Në demokracitë e avancuara liberale, për shembull, ju nuk i ndjeni problemet që lidhen me ikjen e trurit apo emigracionin, nuk ju shohin si kërcënim…

Por ka forma të tjera pasigurie që lidhen me punësimin ose pasigurinë, të cilat gjenden gjithashtu në goditjet liberale – shoqëritë kapilaiste dhe janë pasqyrim i modelit ekzistues ekonomik dhe politik.

Thjesht mendoni për pandeminë dhe si u përjetuan kufizimet e saj nga kategori të ndryshme sociale. Nëse ishe i varfër, ishe në disavantazh. Ju ishit në disavantazh edhe sikur të ishit një punëtor kyç dhe nëse do të ishit grua.

Gjithmonë ka [elemente] shtypjeje që, sipas meje, ndodhin të paktën po aq në vendet kapitaliste sa në vendet në tranzicion.

Delo: Libri është një përzierje interesante e historisë së familjes, historisë së kombit, debatit filozofik dhe një histori personale gjatë kohës sa po rriteshit. Cila pjesë ishte më e vështirë për ju për ta artikuluar?

Lea Ypi: Ndoshta pjesa më e vështirë ishte shkrimi i një historie personale në një mënyrë që shprehte ide universale. Përmes personazheve dhe historisë familjare, doja të flisja për koncepte më gjenerike, duke reflektuar në të njëjtën kohë mbi historinë e vendit dhe gjithashtu të gjitha nocionet e ndryshme të lirisë.

Shkrimi për veten dhe familjen time ishte lajthitëse; do të mendonit se kjo është më e lehta, sepse i dini të gjitha detajet. Por të shkruash për të gjitha në një mënyrë kuptimplote dhe në një mënyrë që të tërheqë njerëzit ishte gjëja më sfiduese.

Unë isha mësuar të shkruaja filozofikisht për ide të ndryshme të lirisë dhe të mendoja se si mund të mendohet për të gjitha këto koncepte brenda traditës intelektuale, kështu që dija të lundroja mes tyre. Por sfida ishte kombinimi i këtyre ideve me jetë dhe personazhe të veçanta dhe krijimi i detajeve përkatëse që nuk do të ishin thjesht anekdota dhe histori jo interesante.

Delo: Për shkak të historisë së saj, familja juaj e ka ndjerë tranzicionin ndryshe nga shumica dërrmuese e të tjerëve. Ju vetë u hutuat, në një moment e cilësuat veten si produkt i familjes dhe vendit tuaj. E ndjeni akoma këtë konfuzion?

Lea Ypi: Kur përjetoni një ndryshim identiteti, kur mendoni se jeni pjesë e diçkaje dhe i përkisni diçkaje, dhe më pas ndodh një përparim, ju duhet pak kohë për ta përpunuar të gjithën dhe për të kuptuar se çfarë jeni në të vërtetë – në fakt, çfarë ndikimi kanë gjëra të tilla mbi ty dhe si se je bërë kjo që je. Kjo është një pyetje e vështirë edhe nëse historia jonë është lineare.

Por nëse ka një pikë kthese në historinë personale dhe nëse shoqërohet me traumën e përjetuar nga shoqëria në tërësi, bëhet shumë më e vështirë. Asnjëherë nuk e arrini përgjigjen se kush jeni, vetëm ndoshta në fund të jetës suaj. Pasojat e krizës së identitetit po zbulohen gradualisht gjatë gjithë jetës. Unë vetë nuk e ndjej më të njëjtin konfuzion, por përvoja më ka bërë ultrakritike.

Përvoja të tilla ju detyrojnë të bëni më shumë pyetje rreth çështjeve themelore sesa nëse mund ta merrnit diçka të mirëqenë nga fillimi në fund.

Delo: Shumë njerëz, veçanërisht të rinjtë, duken të zhgënjyer me kapitalizmin, sistemin dhe pabarazitë që ai prodhon. Mes tyre janë ata që shohin një alternativë në socializëm. A kanë të drejtë?

Lea Ypi: Është e rëndësishme të pyesim për sistemin në të cilin jetojmë, edhe nga pikëpamja morale. Unë vetë përpiqem të shoh pabarazitë dhe padrejtësitë që na rrethojnë dhe mendoj se është e drejtë të vështrojmë përtej asaj që kemi dhe të kërkojmë alternativa sistematike.

Është gjithashtu e rëndësishme që kërkimi i alternativave sistematike të mos kufizohet në identitetet tona specifike apo në kërkimin e asaj që është e mirë për familjen apo vendin tonë, por që të zgjerojmë perspektivën për të gjetur zgjidhje për të gjithë botën.

Unë mendoj se ne jetojmë në një botë të lidhur ku njerëzit, disa më shumë e disa më pak, po përballen me kriza të ngjashme dhe ne jemi të ekspozuar ndaj dobësive të ngjashme për shkak të modeleve ekzistuese politike dhe ekonomike.

Kur kërkoni alternativa sistematike, është gjithashtu e rëndësishme të ndihmoni veten duke menduar se nga vini dhe çfarë mund të mësoni nga historia juaj.

E nisëm bisedën me një citim të gjyshes dhe e vërteta në të është se traumat nga historia jonë ndonjëherë shihen vetëm si trauma. Por mendoj se është gjithashtu e rëndësishme t’i shohim ato si mundësi.

Nëse sistemi ka ndryshuar në të kaluarën, kjo nuk do të thotë se nuk mund të bëhet përsëri dhe se status quo-ja nuk është diçka me të cilën duhet të kënaqemi. Unë vlerësoj se gjeneratat e tjera janë të gatshme të mendojnë përtej status quo-së, strukturave të pushtetit dhe rregullimeve ekonomike dhe politike.

Por në të njëjtën kohë, në gjetjen e këtyre alternativave, duhet mësuar nga e kaluara dhe gabimet që janë bërë në të.

Ne nuk mund të kthehemi thjesht në debatin se si Marksi ose dikush tjetër kishte të drejtë pa menduar për zbatimin e këtyre ideve përmes rrethanave politike dhe historike dhe mizorive dhe gabimeve të bëra në emër të tyre. Alternativat tona për të ardhmen duhet të bazohen në atë që kemi mësuar nga të menduarit për të kaluarën në mënyrë kritike.

Kjo është edhe pasuria e vendeve të Europës Lindore. Të gjitha këto vende kanë një të kaluar të përbashkët, e cila nuk është domosdoshmërisht një burim traumash. Mund të jetë gjithashtu një burim njohurie, përvoje dhe mençurie në të menduarit për të ardhmen.

Delo: Shpesh argumentohet se nuk kishte socializëm “të vërtetë” në regjimet e mëparshme socialiste. A kishte Shqipëria socializëm real?

Lea Ypi: Jo, nuk kishte, por problemi është se nuk arrini kurrë te ideali, dhe mendoj se kjo vlen edhe për socializmin edhe për liberalizmin, edhe për çdo sistem kompleks idesh që shndërrohet në realitet. Ju keni një ideal abstrakt që institucionalizohet dhe përshtatet me rrethanat lokale.

Prandaj është e rëndësishme të mos mendojmë në këtë mënyrë: socializmi ka dështuar, liberalizmi jo.

Të gjitha këto sisteme kanë dështuar, të paktën për sa i përket vendit ku jemi dhe sfidave me të cilat përballemi. Pyetja, pra, është se çfarë mund të mësojmë [prej tyre], nga institucionet që i krijuan, ndrydhja e mendimit dhe lirisë që ata mundësuan apo kufizuan.

7 komente në ““Rënia e komunizmit u pasua nga liria e gabuar””

  1. Olimpia says:

    Lea….dergoje kete artikull ta lexojne primitivet anadollake me shumice dermuese ne PD ,por edhe shume socialisteve luksoze te PS, plus hiperliberalit Rama.Natyrisht mos mendo se keto ide mund ti kuptojne krimineli hitleruc Berisha dhe Al Kapone i Tiranes Meta me bandat e tyre te gangstereve ..
    Sidoqofte je nje shembull se edhe brenda nje shoqerie thellesish klanore gjysem feudale,pavaresisht formes,mund te kete zera qe kerkojne cuarjen perpara te mendimit njerezor. Natyrisht edukuar ne Britani ,ke mundur te kuptosh kompleksitetin dhe kontradiktat e botes bashkeohore ,shkelqimit,erresires,thelbit dhe formes …

  2. IB says:

    Liria e gabuar eshte gjithashtu pjese e Europes demokrathike. Perfitim, shfrytezim, tirani ligjore ………

  3. berati says:

    Me se e sakte!

  4. Histori says:

    E ka ahkruar kjo ne librin e saj se gjyshi i vet ka bere nje nga aktet me te renda te tradhtise se nje kombi, nje populli? E ka shkruar qe ne 16 prill te 1839-es, vetem nje jave paspushtimit fashist, Gjysh Xhaferr Ypi ishte me Shefqet Verlacin ne Itali per t i ofruar kuroren e Shqioerise mbretit italian Viktor Emanuelit?
    A i ka pyetur ndonjehere koleget apo studentet e vet angleze çfare do te mendonin nese ndonje politikan anglez do t i dergonte mbretit spanjoll apo suedez kuroren angkeze?
    Te pyesi veten ku jane sot niperit e mbesat e Kuidlingut dhe a ua boton kush atyre librat me teori politike apo publiku eshte kritik ndaj pinjolleve te ketyre personazheve negative te historise.
    https://youtu.be/ZlH57VuTe2s

  5. Un mendoj se ky eshte nji formulim i gabuar kundrejt >>> Lirise se Njeriut .
    Sipas meje , nuk ka asnji Liri te Gabuar ,por intepretime te gabuara te Lirise Njerezore ne Praktike ,
    ose then ndryshe ;
    ajo se cfar bejme ne si Njerez ,si Qytetare me Lirite tona …
    Dhe per kete Bota ka ngritur Institucione ,
    prandaj ka dhe Ligjin, qe disiplinon sjelljet tona me Lirite qe gezojme ,
    pikerishte per ate ,
    qe kjo Liri mos te keqintepretohet e keqperdoret nga Njeriu .

  6. Kariim says:

    Kjo “profesoreshe” e studiuar, promovuar dhe punesuar nga Sorosi, nuk eshte vecse nje marksiste e thekur. Nen gjuhen e “sofistikuar” dhe nen mbiemrin prej bejleri perpiqet te thote dicka, por nuk thote asgje. Nuk e kam lexuar librin, por keto qe thote ketu sjane vecse nje shtjellim medioker i ideve ekstreme majtise. Zonje, marksizmi ka vdekur, idete tende radikale nuk i do njeri. Me mire gjej ndonje pune per te qene.

    1. Horst says:

      O kari im qe di mire cdo mesim po ti ku e mesove kaq mire kapitalin?U mbush ky vend gjithe filozofe si kjo Ypi zdrypi a thua se jeta eshte si ato eksperimentet ne oren e kimise ku mund te perseritet here pas here,harrojne qe cdo gje qe nis gabim nuk kthehet me pas dhe pasojat ivuajme te gjithe.Nuk ka me sikur te kishte halla…..Kjo kohe nuk ka nevoje per shume teorira ky eshte kapitalizmi ne nje shoqeri dhe vend i varfer ekonomikisht dhe shpirterisht si ky i yni ka plot spekulant politike qe me shume corodisin kete milet te hallakatur nga varferia dhe covidi.Sado shajne komunizmin filozofet tane jane fanar ndricues te kapitalizmit.

Lini një Përgjigje

Adresa juaj email nuk do të bëhet publike. Fushat e domosdoshme shënohen *

Lini një Përgjigje