“Poeti laureat”, mes banalizimit dhe nevojës për ta bërë si bota

Tre vjet më parë disa miq te poezisë,  autorë, përkthyes, studius dhe promovues  të spikatur të saj, brenda dhe  jashtë  vendit,  i propozuan Qendrës Kombëtare të Librit e Leximit  (QKLL) dhe përmes  saj,  Ministrisë së Kulturës krijimin  e  “Poetit  laureat”.

Drejtoresha Alda  Bardhylli  e  priti propozimin me entuziazëm dhe iu vu punës për të startuar pa vonesë me laureatin e parë.  Me mendimin se  dispozitat  e plota të statusit dhe aspektet proceduriale të përzgjedhjes së tij  do të përcaktoheshin në mënyrë përfundimtare  në vijim.

QKLL  e konsideroi çmim, një ngatërresë e madhe që në  krye të  herës, që nuk u korigjua. Ndërkohë zonja Bardhyli ngriti  një juri  të kryesuar nga Besnik Mustafaj, poet dhe shkrimtar me një karrierë letrare  të gjatë e të suksesshme, përkthyes  dhe pjesmarrë aktiv në diskutimet dhe debatet për letërsinë, sa hërë  janë berë.  Në juri bënin pjesë  dy pedagogë  të Fakutetit të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe pranë Universitetit të Tiranës,  Viola Isufi, autore  e disa studimeve për letërsinë dhe Agron Gjekmarkaj ( nuk ishte zgjedhur deputet në atë kohë), doktoruar në Universitetin “La Sapienca” të Romës, autor i shumë artikujve për poezinë dhe prozën shqipe.  Një anëtar tjetër i jurisë ishte  Agim Baçi,  firmën e të cilit  mbajnë  dhjetra  shkrime  të llojit book review në mediat më përhapje të gjerë në publik,  ku ai  ka ekspozuar dijet dhe shijet e tij letrare.

Në inercinë e dhënies së çmimeve letrare vjetore, por mendoj edhe nën ndikimin e vetvetishëm  të  konkurencës në  programet e sotme  televizive të llojit të  reality show, puna e  asaj  jurie startoi  me nominimin  dhe publikimin në formën e një polifotojë  të një  numri të madh autorësh.  Gjë që nuk e  kishim parë të  praktikohej  gjëkundi  në nominimet për një  titull apo emërtesë  karriere, siç është Poeti Laureat. Historia e letërsisë  tregon se çdo  vend  ka në çdo dekadë poetë të mirë  e shumë të mire. Si në një maratonë  të pambaruar zgjedhja bie mbi ata që  kanë  bërë rrugë të gjatë, kanë mbërritur apo po mbërrijnë,  teksa  janë afirmuar si  të sukseshëm në rrafshet   ku realizohet  njeriu i letrave si krijues, si esesit, si person publik. Autorët e tjerë janë në udhë ndërkohë.

Zgjedhja e jurisë para tre vjetësh ra mbi një  poet që i përmbushte  në perfeksion cilësitë e laureatit:  Rudolf Marku, një autor që e mishëron  si pakush historinë  e poezisë moderne  shqipe gjatë  katër-pesë dekadave të fundit.  Origjinalen dhe të përkthyerën. Shpallja e  Rudolfit  i eklipsoi shqetësimet  e zbatimit  të një procedure si për një çmim të zakonshëm  vjetor.

Mendohej se  pas startimit  me laureatin e parë,  Qendra e Librit  dhe Ministria  e Kulturës  kishin gjithë kohën e duhur në dispozicion për të formuar një  procedure dhe një praktike adekuate për të ardhmen,  duke përshtatur një model të mirë  nga një vend që e jep ketë titull.

Një model nga më të vjetrit  është ai anglez. Laureatin  e emëron  Mbreti për një afat që shpesh zgjat për disa vite. Nga Anglia  mund të merret shembulli i ruajtjes së një standarti të lartë në përzgjedhje. Në aspektet e tjera modeli i saj nuk i shkon vendit tonë.

Modeli më i përshtatshëm  për ne mendoj  se është  ai amerikan.  Në SHBA emërimi  ( jo çmimi)  “Poet laureat”   mbështetet mbi një akt ligjor  të Kongresit Amerikan. Vendimi është eksluzivitet i  Drejtorit të Bibliotekës  së Kongresit.  Të cilin e emëron vetë  Presidenti  i SHBA.  Ai  është një njohës i thellë i letersisë amerikane dhe botërore, një ekspert i nivelit  të lartë. Para se të vendosë,  Drejtori  konsultohet me kritikë e studiues të shquar të  poezisë, me poetët e mëparshëm laureatë, me poetë  të tjerë të njohur në vend, duke e marë të mirëqenë diktonin se poetët i shpallin piksëpari poetët. Por në  fund  është ai që merr përgjegjesinë  të emërojë  laureatin e radhës.  Përzgjedhja  e  “Poetit laureat” të SHBA-ve  është një  ndër detyrat   kryesore  të Drejtorit dhe Bibliotekës së Kongresit  me shartet e një Katedraleje të  letrave.  Laurimi është  një stafetë që kalon nepër majat e artit të poezisë.

Në edicionin e dytë të  emërimit të  “Poetit Laureat” në Shqipëri procedura e ndjekur nga  QKLL  është njëlloj  si e para tre vjetësh, duke e konsideruar e trajtuar sërish si  një çmim letrar. E reja në edicionin e dytë, mjerisht, është një kthim  evident prapa  sa i takon cilësisë se jurisë.  Besnik Mustafajt e pason në rolin e kryetarit  Sibel Halimi nga Kosova, një  grua sigurisht e respektuar në Kosovë, zedhenëse e LDK-së,  aktiviste  për të drejtave grave, autore e tre-katë librave me poezi, por  një  emër i panjohur në  botën letrare të Shqipërisë.

Në Shqipëri dhe ma merr mendja edhe në Kosovë  ka qindra autorë që kanë botuar  mbi pesë-gjashtë  vëllime secili. Klubet letrare në dy anët e kufirit  reklamojnë në rrjete, në garë me shoqi-shoqin, një evidencë autorësh që e kalon numrin njëmijë,  shumica amatorë të apasionuar apo të keqkuptuar me atë se çfarë është poezia, por që nuk prishin asnjë punë sa kohë që  kënaqin dëshirat e tyre për të shkruar vargje.

Gjithmonë, por sidomos në ditët e tona, botimi në vetveve nuk thotë asgjë.  Është cilësia e poezisë,  jehona e saj, janë të rejat që sjell autori  në panoramën dhe historinë e poezisë së vendit, është  pritja nga poetët dhe kritika,  përkthimi në gjuhë të huaj nga botues që operojnë në treg,  pra është një tërësi  treguesish  që e pohojnë poetin  si të tillë. Poezia është një sintezë e arteve, ajo do të mbetet gjithmonë një thirrje  mistike e muzave- vetë Borhes, një mjeshtër i poezisë dhe ndoshta  njohësi  më i madh i saj, jetonte në pasigurinë e të qënit poet.  Kaq lart e mbante dhe kaq shumë e çmonte poetin.

Ja pse “togën” e  kryetarit apo anëtarit  të jurisë  për çdo çmim kombëtar  apo emërim që ka lidhje me poezinë nuk mund ta veshë kushdo. Aq  më  pak kur është fjala për  për një emërim  karriere si e Poetit Laureat. Nuk mjafton të jesh lexues i poezisë,  nuk mjafton të jesh një autor çfarëdo, as një kritik çfarëdo. Steka e përzgjedhjes së jurisë  në këtë rast  duhet të jetë në majë;  të përzgjedhurit, veç talentit të spiktatur dhe veprës së  tyre  si autorë, eseistë dhe kritikë letrarë, duhet të zotërojnë  njohjen e thellë të historisë së letërsisë shqipe dhe asaj botërore, në veçanti të panoramës letrare të pesëdhjetë vjetëve të fundit në vend. Mund të  qëllojë të jetë ndonjë  në moshë të re,  por duhet të ketë  ketë vezulluar si një Artur Rembo  (në ketë  rast  vështirë se  do t’i shkonte ndërmend të  bëhej anetar i ndonjë jurie)  dhe kryesorja ta ketë  demostruar  me shkrime, reçensa, ese apo studime  kompetencën në gjykimin dhe vleresimin e prurjeve shumëvjeçare në letërsinë e  vendit. Me përjashtim të Rudol Markut  që është automatikisht anëtar  jurie si  laureati në fuqi,  tre anëtarët e tjetër  nga Shqipëria as e  lëvrojnë, as e studiojnë poezinë. Asnjërit  prej tyre, as kryetares nga Kosova,  nuk u njihen  dëshmi të shkruara e të botuara  ku të demostrojnë kompetencën e tyre si njohës  të poezisë. Mund të ishin fare mirë në juri të tjera, fjala vjen në jurinë  e përkthimeve nga letërsia bashkohore  ku spikat  prej vitesh ( A. Dudaj), në jurinë e prozës ( Y. Aliçkaj), por në këtë te poetit laureat janë mish i huaj,  siç do të isha unë mish i huaj në një juri për baletmaestron me të mirë, ku edhe pse me pëlqen baleti  nuk do të  merrja pjesë  po të  lajthisnin të më ftonin.

Një juri me pesë anetarë e mban një  dashamirës  jo ekspert të poezisë, mund të mbajë edhe dy, por katër janë shumë. Këtamund të mos e kenë ditur për njëri tjetrin para se të  bënin mbledhjen  e parë. Por Alda Bardhyli që i ka emëruar e ka ditur dhe ka qenë e vetëdijshme që po ngre një juri plotësisht  të shballancuar sa i takon raportit ekspertë-dashamirës. Kjo është  ti biesh në qafë  poezisë  edhe në një konkurs të thjeshtë në nivel komune. Pale për emërimin e poetit laureat që përfaqëson  e duhet të përfaqësojë kuitesencën e poezisë bashkohore.

Shqipëria ka  poetë, eseistë, kritikë,  studiues të denjë për të emëruar  poetin Laureat, kompetentë për nxjerrjen e produksionit letrar nga gjendja rifugio  dhe vendosjen  e hierakisë së vlerave. Edhe Kosova ka autorë  dhe studius të këtij niveli.  Nuk mund ta di a janë thirrur të jenë në juri . Ka që nuk pranojnë. (Një temë me vete kjo pse nuk pranojnë, qe e kthen topin sërish te institucionet e kulturës dhe librit).  Por jam i bindur se ka që do ta pranonin. Një juri  me pesë anetarë ku ka vetëm  një ekspert  të fushës e  kompromenton  vetvetiu dhe tingëllon si parodizim  i titullit.  Edhe  sikur nën një trysni rrethanash apo nga rastësia zgjedhja të bjerë  mbi një emër që e meriton të jetë. Por rastësia apo konjuktura nuk ngushëllojnë asnjë garë  apo promovim në fushën e artit. Me mençurinë  që u është përcjellë shekujve,  grekët e vjetër  të letrave, artit dhe filozofisë, e kishin formuluar si parim  atë se  duhet të na gjykojnë të ngjashmit tanë.

Ministria e Kultures nuk mund të rrijë duarjashtë për faktin  e përmendur herë pas here se Ministria Margariti nuk është e fushës së letrave. Ndodh  që Ministri i  Kulturës  të jetë i specializuar në një lëmë tjetër, sikurse ai i  Shendetësisë,  e tjerë. Ky nuk është një problem . Por   zonja Margariti  dhe insitucioni i  saj janë përgjegjës të drejpërdrejtë për politikat kulturore në vend, për funksionimin e institucioneve  që varen prej tyre, për efikasitetin  dhe impaktin  e parave  që jep buxheti për librin: a përdoren në shërbim të cilësisë, që është politika  e vetme në fushën e  letersisë dhe  arteve, apo i kontribuojnë keqkuptimit  letrar dhe konformizmin të  përmbysur si dukuri  retrograde  të letërsisë së sotme.

Në lidhje me Poetin Laureat,  Ministria e Kulturës duhet të vendosë për dy gjera: E para, a duhet mbajtur apo jo ky emërim?   Është e vërtetë se shumica e vendeve të Europës  nuk e kanë. Ka vende  si Italia që e kanë patur por nuk  e  kanë vazhduar.  Edhe Shqipëria mund të vazhdonte të mos e kishte. Poezia ka jetuar e do të jetojë pa të.

Ideja e propozuesëve  tre vjet më parë merrte parasysh  faktin se në traditën tonë  poetët janë  identifikuar me  figurën e demiurgëve të gjuhës së kultivuar, të  alfabetit, të ndergjegjës kombëtare dhe asaj estetike. Poeti Laureat  do të ishte një homazh dhe një gur më shumë murin e kësaj tradite të bukur.

Në rrafshin e dobisë konkrete,  me Poetin Luareat politika kulturore  do të kishte në shërbim  të saj një insitucion të veçantë dedikuar përhapjes së poezisë dhe leximit, krijimit  të një mjedisi  të munguar prej disa vitesh ku  të  diskutohet për poezinë, për tendencat, për librat më të mirë.

Përveç  këtyre,  Poeti Laureat  ia vlen të mbahet edhe në kontekstin  e kursit të keqkuptimit,  tjetërsimit dhe banalizmi ektrem  të letërsisë  dhe  artistikes në kohën tonë, ku  rëndom poezia konfondohet me bejtën dhe vjershërimin,   muzika me tallavanë, humori  me gallatën e tjerë. Është mirë që politika kulturore  të ketë kudo ambasadorët apo farët e saj,  që mbajnë kuptimin dhe identitetin  e letërsisë  dhe arteve.

Ministria  Margariti nuk duhet të lejojë  që një  ngjarje e këtij klasi  të  banalizohet e provincializohet. Nëqoftese nuk e bëjmë dot si bota e përparuar,  më mirë të mos e mbajmë.  Por nësë  vendos  ta mbajmë -dhe për ketë  mund  të konsultohet me njohësit  dhe ekspertët më të mirë  të fushës që ka vendi-  ajo  duhet të rishikojë procedurën e emërimit  dhe të përcaktojë statusin e Poetit laureat. Nuk ka nëvojë për shpikje. Modeli amerikan i ka zgjidhur të gjitha.  Ai model mund të përshtatet. Poeti laureat është  emërim,  jo çmim.  Kjo hollësi sqaron  kuptimin   e këtij nderimi dhe funksioni  letrar. Thamë më lart se poeti Laureat mbështet në një ligj të Kongresit. Nuk e di a  mund të përfshihet në ligjin tonë për Kulturën. Një gjë është e qartë:  eventit që SHBA e mbështet në një ligj, nuk mund ti përgjigjemi me një rregullore  të prodhuar nga  QKLL. Në  dispozitat e reja, Drejtuesit  të QKLL i caktohet  si detyrë të shpallë poetin laureat. Ai ose ajo  konsultohen me kritike dhe poetë të  shquar, por në fund t’i dalë  zot vetë, t’i vere gishtin vetë siç thotë shprehja, të mos nxjerrë kandidatë pa i pyetur autorët, të mos publikojë polifoto  të tyre pa lejen e tyre, duke i ekspozuar si tabelë qitjeve,  a thua se kanë berë ndonjë faj,  ndaj  një skote  tutkunësh, inatçorësh dhe të ligjsh që përgjojnë  si kandra në rrjete dhe hidhen në sulm  kundër fotove të poetëve si gadistët e kuq të Revulucionit Kulturor kinez dikur.

Në  SHBA emërimi i poetit laureat ekuivalenton kompetencën e Drejtorit të Librarisë për ta merituar postin.  Kështu duhet bërë edhe në Shqipëri.  Në të kundërtën, nësë Ministria e Kulturës nuk gjen dot një drejtor që e merr vetë ketë përgjegjesi, emërimi i poetit laureat  mund t’i kalohet një institucioni tjetër të kulturës me një   traditë më konsoliduar  të drejtimit nga personalitete të kulturës dhe librit, siç është Biblioteka Kombëtare.  Kështu siç është  nuk mund të lihet.

Hanxhar televiziv mbi këngën dhe një censurë ndaj Sejfulla Malëshovës !

18:44 Blog 16 komente

A do ta gëlltisë Perëndimi edhe këtë farsë të Vuçiqit?

17:49 Blog 5 komente

Prokuroren që donin ta vrisnin kriminelët, e ka “vrarë para tyre vetingu!

10:16 Blog 14 komente

Edi Rama foli herët, lajmësi ‘digjet’

09:13 Blog 18 komente

Kronika e një sulmi të paralajmëruar

19:16 Blog 1 koment

Edi Rama është shqiptari i vetëm aktualisht në botë që mendon me kokë të qetë dhe pa emocione

18:00 Blog 12 komente

Maria shqiptare, Shën Pali dhe Shën Pjetri në Durrës dhe Skrapar dhe “profesor” Sazan Guri

17:54 Blog 73 komente

Kriza e vërtetë e politikës dhe e partive

12:22 Blog 1 koment

Kronikë e gjatë ngjarjesh dhe personazhesh. Hakmarrja e Mulit, rikthimi i Ditmarit e trazimet e Çyrbes

18:58 Blog 4 komente

"Një thirrje nga rajoni siç e përfytyroj" - Prej sot, flasim më lirshëm me Europën

12:23 Blog 8 komente